Η σημασία της φύλαξης των βλαστοκυττάρων του ομφαλοπλακουντιακού αίματος (ΟπΑ)
ΚΟΛΙΑΚΟΥ ΚΟΚΚΩΝΑ
Καθηγήτρια Ιατρικής
Πλεονεκτήματα του ΟπΑ
Η Αιματολόγος Joanna Kurtzberg στο Πανεπιστήμιο Duke και ο Τούρκος επιστήμονας Meral Beksac από το Πανεπιστήμιο της Άγκυρας εξηγούν με άρθρα τους που δημοσιεύτηκαν στο Newsletter της ΑΑΒΒ (American Association of Blood Banks) και στο περιοδικό Frontiers in Medicine τον Ιούνιο και τον Ιανουάριο του 2016 αντίστοιχα, τους λόγους για τους οποίους πρέπει να φυλάσσονται τα βλαστοκύτταρα του ομφαλοπλακουντιακού αίματος (ΟπΑ) και τα πλεονεκτήματα τους σε σχέση με αυτά που προέρχονται από τον μυελό των οστών ενήλικων δοτών. Το ΟπΑ σήμερα χρησιμοποιείται στο 20% του συνόλου των αλλογενών μεταμοσχεύσεων και λόγω των πλεονεκτημάτων του αναμένεται να αυξηθεί η χρήση του. Επειδή ο όγκος συλλογής και κατ επέκταση ο αριθμός των βλαστοκυττάρων που περιέχει εξαρτάται από τις συνθήκες του τοκετού, για τον λόγο αυτό πρέπει να λαμβάνεται ιδιαίτερη μέριμνα ώστε εξ αρχής να συλλέγεται η μέγιστη δυνατή ποσότητα. Η ποσότητα που συνήθως συλλέγεται με τον κλασικό τρόπο είναι επαρκής για τα παιδιά και στους ενήλικες χορηγούνται δύο συλλογές. Σήμερα υπάρχουν τρόποι για να βελτιωθεί η πρώτη λήψη με τη διαδικασία της έκπλυσης των αγγείων του πλακούντα μετά την αποκόλληση του, ως συνέχεια της αρχικής λήψης.
Το μεγαλύτερο πλεονέκτημα της χρήσης του ΟπΑ είναι ότι όταν χορηγείται σε μέλη της οικογένειας δεν απαιτείται απόλυτη συμβατότητα και αυτό κάνει ποιο εύκολη και συχνή τη χρήση του.
Είδη βλαστοκυττάρων που περιέχει το ΟπΑ
Σήμερα είναι γνωστό ότι το ΟπΑ εκτός των αιμοποιητικών περιέχει μεσεγχυματικά βλαστοκύτταρα, αλλά και μια πρόσφατα ανιχνευθείσα κατηγορία βλαστοκυττάρων εμβρυϊκού τύπου (VSELs), τα οποία θεωρούνται υπεύθυνα για την αναγέννηση των ιστών. Τα αιμοποιητικά βλαστοκύτταρα αποκαθιστούν τον μυελό των οστών στις αιμοποιητικές μεταμοσχεύσεις, τα μεσεγχυματικά βλαστοκύτταρα βοηθούν στην μη απόρριψη των αλλογενών αιμοποιητικών βλαστοκυττάρων και στην ταχύτερη αποκατάσταση του μυελού των οστών, στις αυτόλογες και αλλογενείς μεταμοσχεύσεις, και τα εμβρυϊκού τύπου στην κυτταρική αναγέννηση και την αποκατάσταση των ιστών.
Όλες οι μορφές βλαστοκυττάρων του ΟπΑ είναι νεαρές, δεν φέρουν μεταλλάξεις, και για το λόγο αυτό εμφάνιση νέας μορφής λευχαιμίας ή μυελοδυσπλαστικού συνδρόμου η οποία μεταφέρεται μέσω ηλικιωμένων μοσχευμάτων μυελού των οστών είναι εξαιρετικά σπάνια. Εκτός του ΟπΑ, η ουσία Wharton περιέχει αρχέγονα μεσεγχυματικά βλαστοκύτταρα, τα οποία σήμερα θεωρούνται ότι έχουν τον υψηλότερο δείκτη κυτταρικού πολλαπλασιασμού και διαφοροποίησης σε σχέση με μεσεγχυματικά βλαστοκύτταρα που προέρχονται από άλλες πηγές, όπως ο μυελός των οστών και το λίπος.
Τα εμβρυϊκού τύπου βλαστοκύτταρα του ΟπΑ απομονώνονται με ιδιαίτερη επεξεργασία, η οποία ακολουθεί τον διαχωρισμό των αιμοποιητικών βλαστοκυττάρων και οι μέχρι σήμερα συλλογές δεν εμπεριέχουν αυτόν τον αρχέγονο πληθυσμό. Τα εμβρυϊκού τύπου βλαστοκύτταρα υπάρχουν επίσης στην ουσία Wharton και στην Biohellenika όλες οι προηγούμενες συλλογές μεσεγχυματικών του Wharton περιέχουν αυτόν τον πλέον αρχέγονο πληθυσμό.
Τα κύτταρα αυτά συλλέγονται από το ΟπΑ σε ένα περαιτέρω στάδιο επεξεργασίας, μετρώνται με ειδικούς δείκτες και καταψύχονται ως ανεξάρτητη συλλογή. Μέχρι σήμερα έχει περιγραφεί η επιτυχής διαφοροποίησή τους στα τρία βλαστικά δέρματα (καρδιομυοκύτταρα, πνευμονιοκύτταρα και σπερματοζωάρια) και έχει επιτευχθεί πλήρης αιμοποιητική αποκατάσταση του μυελού των οστών σε κλινικά μοντέλα μεταμόσχευσης, χωρίς την ταυτόχρονη χορήγηση των αιμοποιητικών. Τα χαρακτηριστικά των κυττάρων αυτών είναι ότι έχουν πολύ μικρό μέγεθος και χαρακτήρες εμβρυϊκών κυττάρων, για το λόγο αυτόν ονομάζονται πολύ μικρά εμβρυϊκού τύπου βλαστοκύτταρα (Very Small Embryonic Like Stem Cells - VSELs). Τα VSELs αποτελούν μία νέα κατηγορία βλαστοκυττάρων του ομφάλιου αίματος με έντονο αναγεννητικό δυναμικό και ικανότητα διαφοροποίησης, η οποία αναμένεται να συμβάλλει σε πολλές θεραπευτικές προσεγγίσεις της αναγεννητικής ιατρικής, χωρίς να υπάρχουν τα ηθικά ζητήματα των εμβρυικών βλαστοκυττάρων που συλλέγονται από τις βλαστοκύστεις. Τα VSELs ανιχνεύονται στο περιφερικό αίμα σε καταστάσεις έντονου στρες του οργανισμού, όπως στο οξύ έμφραγμα του μυοκαρδίου, στο εγκεφαλικό επεισόδιο και στην έξαρση της νόσου του Crohn, ως τρόπος άμυνας του οργανισμού για την προστασία και αποκατάσταση των ευγενών αυτών οργάνων. Παρ όλα αυτά η κινητοποίηση τους είναι μικρή και ο αριθμός των κυττάρων που φτάνουν στον τόπο της βλάβης είναι μικρός, μη επαρκής για αποκατάσταση.
Το ΟπΑ επί πλέον περιέχει ανοσορυθμιστικά Τ λεμφοκύτταρα, ανώριμα λεμφοκύτταρα, ΝΚ (Natural Killer Cells) και δενδριτικά κύτταρα με ελαττωμένη αντιγονοπαρουσιαστική δράση και όλοι αυτοί οι πληθυσμοί το καθιστούν αποτελεσματικό στις μεταμοσχεύσεις. Τα ΝΚ κύτταρα σήμερα πολλαπλασιάζονται και χορηγούνται παράλληλα με τα αιμοποιητικά στις μεταμοσχεύσεις για κακοήθεις ασθένειες. Το πλεονέκτημα της χρήσης των ΝΚ είναι ότι περιορίζονται τα σχήματα της χημειοθεραπείας και οι παρενέργειες της και αυξάνει το όριο της ηλικίας των ασθενών που μπορούν να υποβληθούν σε μεταμόσχευση.
Το ΟπΑ ασφαλής πηγή δημιουργίας πολυδύναμων κυττάρων, για θεραπείες αναγεννητικής ιατρικής
Τα βλαστοκύτταρα του ΟπΑ αποτελούν την ασφαλέστερη πηγή δημιουργίας επαγώμενων βλαστοκυττάρων (Ιnduced Pluripotent Stem Cells-iPSCs), τα οποία είναι ολοδύναμα κύτταρα με χαρακτήρες εμβρυϊκών κυττάρων. Ο Ιάπωνας επιστήμονας Yamanaka από το Πανεπιστήμιο του Kyoto το 2008 τιμήθηκε με το βραβείο Νόμπελ για την τεχνολογία ανάπτυξης αυτών των κυττάρων. Ο Yamanaka δημιούργησε iPSCs από τους ινοβλάστες σε μια προσπάθεια και οι ενήλικες ασθενείς που δεν διαθέτουν βλαστοκύτταρα κατά τη γέννηση τους να μπορούν να δημιουργούν κατά τη διάρκεια της ζωής τους, τα οποία θα είναι κατάλληλα για αναγεννητικές θεραπείες. Οι ινοβλάστες είναι μεν πολυπληθείς στο σώμα και λαμβάνονται εύκολα με μια μικρή βιοψία δέρματος, ως ενήλικα κύτταρα όμως φέρουν συχνά μεταλλάξεις λόγω της έκθεσης τους στην υπεριώδη ακτινοβολία και επί πλέον η ικανότητα τους για κυτταρικό πολλαπλασιασμό είναι περιορισμένη. Για το λόγο αυτό αναζητήθηκαν πλέον νεαρές και υγιείς πηγές βλαστοκυττάρων στις οποίες η τεχνολογία των iPSCs θα έχει καλύτερο αποτέλεσμα.
Τα iPSCs του ΟπΑ έχουν τις ωφέλιμες ιδιότητες των εμβρυϊκών βλαστοκυττάρων της βλαστοκύστης, δεν δημιουργούν όγκους, πολλαπλασιάζονται ευκολότερα και η τεχνική της δημιουργίας τους είναι απλούστερη.
Νεότερες χρήσεις του ΟπΑ
Η Μαιευτική-Γυναικολογική εταιρεία του Καναδά το 2015 επαναδημοσίευσε τις οδηγίες για τη συλλογή του ΟΠΑ, οι οποίες δεν διαφέρουν από τις προηγούμενες. Η καθυστερημένη διατομή του ομφαλίου λώρου σύμφωνα με ανακοίνωση του 2015 της Αμερικανικής Γυναικολογικής-Μαιευτικής εταιρείας προσφέρει στα παιδιά των υπό ανάπτυξη χωρών, επειδή τους εξοικονομεί περισσότερο σίδηρο το πρώτο εξάμηνο της ζωής τους, ενώ τους στερεί τα βλαστοκύτταρα στον δυτικό κόσμο. Παρακολούθηση των παιδιών σε μεγαλύτερη ηλικία δεν έδειξε καμία διαφορά στην ανάπτυξη τους.
Σήμερα το ΟπΑ χρησιμοποιείται διεθνώς, όπως και στην Biohellenika, για τη βελτίωση της εγκεφαλικής παράλυσης είτε με άμεση χορήγηση τις πρώτες ημέρες μετά τη γέννηση είτε μέχρι το 8ο έτος της ηλικίας. Σε όσο μικρότερη ηλικία χορηγείται τόσο το αποτέλεσμα είναι καλύτερο. Πρωτοπόρος σε αυτές τις χορηγήσεις είναι η αιματολόγος Joanna Kurtzberg στο Πανεπιστήμιο Duke, η οποία χρησιμοποιεί το αυτόλογο ΟπΑ. Για το λόγο αυτό ενισχύει την οικογενειακή φύλαξη, συμμετέχοντας η ίδια σε μεικτή τράπεζα (δημόσια και ιδιωτική). Οι θέσεις της αυτές δημοσιεύτηκαν στο τελευταίο Newsletter της ΑΑΒΒ (American Association of Blood Banks). Σήμερα η αυτόλογη χρήση για τη θεραπεία της εγκεφαλικής παράλυσης και γενικότερα της προωρότητας μελετάται για να ενσωματωθεί στο ασφαλιστικό σύστημα των ΗΠΑ.
Αυτόλογες κα αλλογενείς χρήσεις βλαστοκυττάρων στην Ελλάδα και διεθνώς
Αντίθετα με τον δυτικό κόσμο, στην Ελλάδα από τις παρακάτω δηλώσεις της κ Παπαδάκη καθηγήτριας αιματολογίας στο Πανεπιστήμιο της Κρήτης φαίνεται ότι η φύλαξη των βλαστοκυττάρων του ΟπΑ για αυτόλογη χρήση είναι χρήσιμη, αρκεί να πληρώνονται οι δημόσιες τράπεζες. http://www.e-dromos.gr/vlastokytarra/
«Στη δημόσια τράπεζα δεν αμφισβητούμε τις δυνατότητες των βλαστοκυττάρων, εξάλλου και εδώ μπορούν αν θέλουν οι γονείς να φυλάξουν κύτταρα για το δικό τους παιδί, με χρέωση όμως. Με τον τρόπο αυτό διευκολύνεται η συντήρηση της δημόσιας τράπεζας».
Από το 2010 και μετά, αναδρομικές μελέτες έχουν δείξει ότι το 86% των μοσχευμάτων που χρησιμοποιήθηκαν διεθνώς προέρχεται από τον ασθενή (αυτόλογο) και την οικογένεια του και το 14% από τη δημόσια τράπεζα (αλλογενές), Al Gratwohl et al, JAMA. 2010 28;303(16):1617-24, Martin et al Tissue Eng Part A. 2015 21(1-2):1-13, University Hospital Basel, Basel, Switzerland. Το Υπουργείο Υγείας της Αυστραλίας και Νέας Ζηλανδίας το 2016 ανακοίνωσε τις αιμοποιητικές μεταμοσχεύσεις που πραγματοποιήθηκαν στη χώρα από το 2005-2013. Στο διάστημα αυτό πραγματοποιήθηκαν 1018 αυτόλογες θεραπείες, 221 από δότες εντός της οικογένειας και 264 από άγνωστους δότες μέσω των δημοσίων τραπεζών. Στο 17,5% των μεταμοσχεύσεων τα μοσχεύματα προέρχονταν από δημόσιες τράπεζες, στο 68% από τον ίδιο τον ασθενή (αυτόλογες) και στο 21% από την οικογένεια τους. Συνολικά οι ασθενείς και οι οικογένειες τους έδωσαν το 82,5% των μοσχευμάτων. Οι περιπτώσεις που χρησιμοποιήθηκαν αφορούσαν την οξεία λεμφοβλαστική και μυελοβλαστική λευχαιμία, τα λεμφώματα, νευροβλαστώματα, σαρκώματα και τις ανοσοανεπάρκειες.
Τα ίδια ακριβώς ποσοστά ανακοινώνουν και τα 16 μεταμοσχευτικά κέντρα της χώρας μας, τα έτη 2011, 2012 και 2013.
http://www.eae.gr/new2/news_details.asp?news_id=35
Όλα τα επιστημονικά δεδομένα δείχνουν ότι οι χρήσεις των βλαστοκυττάρων στην συντριπτική πλειοψηφία τους είναι αυτόλογες ή αλλογενείς από συγγενή δότη-μέλος της οικογένειας και επομένως η ενημέρωση για τη φύλαξη του ΟπΑ για πρακτικούς λόγους θα πρέπει να εστιάζεται στους πραγματικούς αποδέκτες της υπηρεσίας. Η Γερμανία μια χώρα 80 εκατ. κατοίκων έχει τρεις δημόσιες τράπεζες, όσες και η Ελλάδα, και η ενημέρωση που παρέχουν περιορίζεται αυστηρά στα επιστημονικά πλαίσια.
Η πορεία των δημοσίων τραπεζών στο διεθνή χώρο-διαπιστώσεις
Το 2014 στο συνέδριο της ISCT (International Society for Cellular Therapies) που έγινε στο Παρίσι ανακοινώθηκε από την Αιματολόγο Gluckman, πρωτοπόρο στη χρήση του ΟπΑ, ότι παρατηρείται μια πτώση στη ζήτηση δειγμάτων από τη δημόσια τράπεζα για αλλογενείς θεραπείες. Στο φετινό συνέδριο που έγινε τον Μάιο στη Σιγκαπούρη ανακοινώθηκε από τον Alexander Platz, υπεύθυνο της δημόσιας τράπεζας της Δρέσδης, η οποία είναι η μεγαλύτερη της Γερμανίας, συνέχιση της πτώσης των χορηγούμενων δειγμάτων από τις δημόσιες τράπεζες. Για το λόγο αυτόν προτείνει εμπορικές τακτικές και παροχή άλλων υπηρεσιών που θα προσφέρουν έσοδα στις δημόσιες τράπεζες για να συνεχίσουν τη λειτουργία τους.
Ο πραγματικός λόγος της πτώσης των χορηγούμενων δειγμάτων από τις δημόσιες τράπεζες δεν είναι επειδή ελαττώθηκε ο αριθμός των ασθενών που εμφανίζουν λευχαιμία και χρίζουν μεταμόσχευσης, αλλά η στροφή προς τις αυτόλογες ή αλλογενείς θεραπείες από συγγενή δότη μέσα από την οικογένεια, οι οποίες είναι φιλικότερες, αποτελεσματικότερες, οικονομικότερες και με λιγότερες παρενέργειες. Η ανάπτυξη στοχευμένων κυτταρικών θεραπειών για την καταπολέμηση του καρκίνου και οι γονιδιακές θεραπείες εφαρμόζονται σε αυτόλογα κύτταρα και το ΟπΑ αποτελεί την σημαντικότερη πηγή. Σήμερα στις δημόσιες τράπεζες διεθνώς υπάρχουν 685.000 αποθηκευμένες μονάδες ΟΠΑ, 35.000 έχουν χρησιμοποιηθεί, το 5,1% των αποθηκευμένων δειγμάτων, και οι υπόλοιπες είναι αμφίβολο εάν ποτέ χρησιμοποιηθούν με βάση τα σημερινά δεδομένα.
Αντίθετα οι κυτταρικές θεραπείες και οι νέες τεχνολογίες βρίσκουν αποτελεσματικότερες εφαρμογές στα αυτόλογα αποθηκευμένα νεαρά και υγιή κύτταρα του ΟπΑ, όπως και του ιστού του ομφαλίου λώρου. Ακόμα και εάν κάποιος φτάσει υγιής στην ενήλικη ζωή μπορεί να κάνει αυτόλογη χρήση για να καταπολεμήσει την γήρανση και να ενισχύσει τους αμυντικούς μηχανισμούς του σώματος του.